Munk raz jeszcze

Urodził się w 1920 r. w Krakowie. Jeszcze przed wybuchem wojny ukończył tu gimnazjum, a w czasie okupacji przeniósł się do Warszawy, gdzie walczył w ruchu oporu. Zanim odnalazł swoje filmowe powołanie, podejmował pracę w różnych profesjach: m.in. jako robotnik i technik, a po wojnie przez jakiś czas studiował architekturę na Politechnice Warszawskiej i prawo na Uniwersytecie Warszawskim. W 1947 roku zaczęła się jego przygoda z filmem – studia w ¸ódzkej Szkole Filmowej w ¸odzi, najpierw na wydziale operatorskim, następnie na reżyserskim.

Po ukończeniu studiów w 1951 r., przez 5 lat pracował w warszawskiej Wytwórni Filmów Dokumentalnych, najpierw jako operator Polskiej Kroniki Filmowej, potem reżyserował filmy dokumentalne i fabularne. Jednocześnie od 1957 r. był wykładowcą w łódzkiej filmówce.

Zaczynał jako reżyser propagandowych dokumentów, takich jak absolutoryjny film  „Nauka bliżej życia”, czy „Kierunek Nowa Huta”. Szybko jednak zaczął przełamywać narzucony schemat, czego przykładem może być np. „Gwiazdy muszą płonąć”, „Pamiętniki chłopów” czy  „Kolejarskie słowo”. Ten ostatni, wpisując się w nurt socrealizmu, jednocześnie się mu przeciwstawia, pokazując wysiłek kolejarzy i wartość ludzkiej pracy.

„Andrzej Munk – tylko on – uchwycił tę wibrację między oficjalną propagandą, (...) a rzeczywistym zaangażowaniem ludzi, którzy i bez propagandy, bez deklaracji, akcji i drętwej mowy robiliby to, co robili” – pisali krytycy.  O wartości dokumentów Munka świadczyło przełamywanie schematu ideologicznego, ale i nowatorska i wysmakowana forma.
Munk stopniowo fabularyzował swoje filmy, nazywając je „reportażami dramatycznymi”, odchodził od dokumentu do fabuły, tak jak ma to miejsce w filmie „Błękitny Krzyż” nazywany ostatnim dokumentalnym lub  pierwszym fabularnym filmem Munka. Również „Człowiek na torze” z roku 1956, o wyrzuconym z pracy kolejarzu, jest fabularny, ale bliski stylowi dokumentów, w formie i podejmowanej problematyce. Scenariusz napisał tu Jerzy Stefan Stawiński, związany z powstaniem szkoły polskiej. Andrzej Munk, wybitny dokumentalista, stał się też jednym z najwybitniejszych reżyserów filmów fabularnych. Był obok Andrzeja Wajdy, głównym twórcą nurtu polskiej szkoły filmowej.
 
Jako twórca filmów fabularnych Munk zadebiutował w 1956 roku „Człowiekiem na torze”. „Eroikę”, pierwszy ze swoich najwybitniejszych filmów zrealizował w 1957 r. Siegnął tu, podobnie jak Wajda w „Kanale” po temat powstania warszawskiego, ale ukazanego w sposób „antyheroiczny”. „Chodziło o pokazanie, jak ogólna atmosfera wpływa nawet na jednostki, które nie mają owej 'kultury bohaterskiej' i czyni z nich bohaterów” – mówił o swoim flmie. Wielokrotnie nagradzana „Eroica, symfonia bohaterska w dwóch częściach” (tytuł cz. I Scherzo alla Pollacca, cz. II: Ostinato Lugubre) powstała również do scenariusza J. S. Stawińskiego na podst. własnych opowiadań "Węgrzy" i "Ucieczka". Planowana była jako film składający się z trzech nowel, lecz części “Con Bravura” reżyser zdecydował się nie włączyć do całości. Wszystkie części dotyczą czasów okupacji. Część I jest opowieścią o przemianie nie lubiącego narażać się, Dzidziusia Górkiewicza, z antybohatera w bohatera. W czasie, gdy powstanie warszawskie ma się już ku upadkowi, Dzidziuś podejmuje się, dość przypadkowo zadania, które ma umożliwić Węgrom, chcącym przejść na stronę powstania, kontakt z jego dowództwem. Akcja części II dzieje się w oflagu, gdzie przebywają więzieni przez Niemców polscy oficerowie. Dwaj z nich dla podtrzymania na duchu produkują legendę o bohaterskiej ucieczce z obozu jenieckiego porucznika Zawistowskiego. W rzeczywistości ukrywają go na stryszku, gdzie ten, chory, przeżywając załamanie po śmierci przyjaciela, w końcu umiera.

 
Wajda i Munk wyznaczają w ramach szkoły polskiej dwa przeciwstawne nurty.
U Munka dominuje obiektywizm, pasja odkrywania konkretnego świata, przekorna walka z anachronicznymi mitami narodowymi. Przeciwstawia on realizmowi romantycznemu – prowokacyjny racjonalizm. Mówiono też, że poza Munkiem nikt z twórców „szkoły polskiej” nie wyszedł poza romantyczny model.

W 1959 r. powstało „Zezowate szczęście” do scenariusza J. S. Stawińskiego na podstawie własnej powieści "Sześć wcieleń Jana Piszczyka". Jest to również dzieło „antyromantyczne” . Szyderstwo pełni tu funkcję zmierzającą do odrzucenia wartości zmitologizowanych. W tonie komediowym przedstawiona historia człowieka (od czasów przedwojennych, poprzez wojnę i okupację, do lat 60.), którego życie to seria niepowodzeń. Piszczyk mówi o sobie, że ma pecha, w rzeczywistości jednak jego postępowanie jest głupie i bez zasad moralnych, co gwarantuje katastrofę. To opowieść o dziejach oportunisty, ale i o dziejach kraju.

Z kolei nieukończona, wielokrotnie nagradzana „Pasażerka” (1961-1963) to psychologiczny pojedynek kata i ofiary, Niemki, strażniczki w obozie koncentracyjnym i Polki, więźniarki Zwycięża tu ofiara – więźniarka Opowieść ma formę wspomnień prowadzonych z punktu widzenia Niemki, której wydaje się, że na statku, którym podróżuje z mężem, dostrzega swoją dawną ofiarę.
Ostatniego filmu Munk nie zdołał ukończyć. Zginął w wypadku samochodowym w roku 1961, pozostając w pamięci autorem filmów i spektakli, wielokrotnie nagradzanych, burzliwie dyskutowanych w swoim czasie, wybitnych jeśli chodzi o formę i siłę przekazu.

Od 1965 roku Łódzka Szkoła Filmowa przyznaje coroczną nagrodę imienia Andrzeja Munka za najlepszy debiut reżyserski.
Wszyscy zainteresowani przypomnieniem sobie jego twórczości powinni skorzystać z oferty Riverside Studios i wybrać się na poświęcony polskiemu reżyserowi festiwal, gdzie pokazane zostaną jego ważniejsze filmy, a także poświęcony artyście dokument Andrzeja Brzozowskiego, asystenta Munka podczas pracy nad „Pasażerką”.
Riverside Studios, Crisp Road, Hammersmith, London W6 9RL; więcej informacji:
tel. 0208 237 1111
www.riversidestudios.co.uk

Oprac. mm

wyślij znajomemu

Dodaj artykuł do: