Wiadomości

Gazeta Niedzielna

04/12/2006 21:29:25

Czy warto walczyć z wiatrakami?

Mroźny poranek. Na londyńskim przystanku, do moich uszu dochodzą urywki swojskiej, okraszonej ‘kwiecistymi’ ornamentami, wymiany zdań. Nie pozostawia ona wątpliwości, że do tego samego co ja środka transportu, za chwilę wsiądą rodacy, zaś podróż upłynie mi na umiejętnym zasłanianiu się tarczą najświeższego wydania „The Times” oraz dyskretnym ignorowaniu głównych ‘wątków’ ich rozmowy. Jest także inna opcja, którą wybiorę być może, ryzykując spóźnienie się do pracy. Odważnie ujawniając swą tożsamość, zwrócę im grzecznie uwagę. Następnie, ścigana gradem rodzimych, dość niewybrednych epitetów, zmuszona wysiąść na następnym przystanku, marznąc, czekać będę na kolejny autobus... Oto bohatersko stoczona, autobusowa potyczka o czystość ojczystego języka zakończona – ale z jakim wynikiem? Obydwa scenariusze znam dość dobrze. I obydwa skłaniają mnie do kilku refleksji.

Dobro narodowe?

Polacy nie gęsi, swój język mają. Jaki jest jednak nasz narodowy język i czy zawsze lingwistyczne sygnały wysyłane przez nas w świat, są tymi, z których możemy być dumni?

Uchwałą Senatu RP, rok 2006 jest Rokiem Języka Polskiego. Honorowy patronat nad nim objęli m.in. ks. bp Tadeusz Pieronek i prof. Władysław Bartoszewski. Sprzyjająca to okazja, by zastanowić się nad tym, czy ważny jest dla nas język ojczysty.

„Polszczyzna łączy Polaków, bez względu na miejsce zamieszkania, wiek, poglądy polityczne (...). Nie ma innego dobra tak powszechnego i tak ważnego. Po polsku rozmawiamy, przekazujemy swoje uczucia, uczymy mówić nasze dzieci, wyznajemy wiarę, piszemy wiersze. Język jest podstawowym składnikiem tożsamości i dobrem kultury narodowej” – zaznacza tekst uchwały.

Na ostatnich targach lingwistycznych w Londynie, stoisko polskiego Ministerstwa OŚwiaty, było zdecydowanie największym i bardzo obleganym. Inni uznają znajomość polskiego za cenną umiejętność, i to właśnie jego, często, trzeba przyznać, bardzo wymagającą naukę wybierają. Chcą poznawać urokliwe zawiłości naszego języka, chcą mówić nim poprawnie, widzą w nim wartość i jest on dla nich ważny. A my?

Przyjmuje się, że polski jest językiem ojczystym około 55 milionów osób, głównie rodaków, mieszkających w Polsce oraz poza jej granicami, w 80 krajach świata. Nad Wisłą polski jest językiem narodowym, niewielki odsetek posługuje się innymi językami.

Czy jednak Polacy, zamieszkali w kraju i poza nim, widzą sens troski o swój język? Czy popularyzujemy w świecie jego nieskażoną formę, jako coś z czego możemy być dumni?

Język niejedno ma oblicze

Historia naszego języka jest nieomal tak skomplikowana, jak dzieje naszego narodu. Wywodzi się on z dialektów używanych m.in. w Wielkopolsce i Małopolsce. Przez lata wpływały na niego także inne języki, w tym celtyckie (!), wschodniosłowiańskie, a także niemiecki, czeski, łacina, francuski.... Oto lingwistyczne morze, z którego wyłoniła się, jak Afrodyta z piany morskiej, współczesna nam polszczyzna.

Polski należy do grupy języków zachodniosłowiańskich, z rodziny indoeuropejskich. Wyróżnia się u nas gwary, m.in. śląską, poznańską, mazowiecką, kresową, a także język literacki, gwary miejskie czy odmiany środowiskowe.

Najbardziej rozpowszechnionymi, których jednakże nie wymieniają z dumą słowniki, są dwie. Obydwie charakteryzuje pewnego rodzaju chorobliwa demencja: oto język zupełnie zapomina, jak się nazywa i skąd jest. Pierwsza odmiana, to występujący pod wszystkimi szerokościami geograficznymi dialekt prymitywnego bełkotu. Druga, którą od stuleci krytykowały wielkie umysły naszego narodu, to swoista schizofrenia: język, który nie pamięta, skąd jest, albo stara się być jednocześnie i ojczysty, i zaskakiwać odmiennością. Jest tu jeszcze jeden rodzaj: prawdziwy inwalida, język, który stracił swą główną funkcję nośnika przekazu znaczeniowego; który tylko udaje, że coś znaczy.

Karykatury polszczyzny

“Każdemu się wydaje, że ponieważ umie mówić, może rozprawiać o języku” – mawiał wielki językoznawca de Saussure. Jest jeszcze gorzej: każdemu, kto jest Polakiem, wydaje się często, że umie mówić po polsku. A tymczasem jest to tylko karykatura naszego języka...

Badania przeprowadzone przez CBOS na zlecenie Rady Języka Polskiego sprawdziły, jaki jest stosunek Polaków do swojego języka. Otóż tylko 35,4% uważa, że należy o niego dbać dlatego, że polszczyzna jest wartością, która spaja naród. Aż 9% nie umiało zaś odpowiedzieć na pytanie.

Tymczasem, we współczesnej polszczyźnie, aż roi się od błędów. źle mówią politycy, nie jest poprawny język mediów, nie mówiąc już o reklamach. Nie dotyczy to tylko emigracji, gdzie o autorach artykułów niektórych czasopism polonijnych trudno doprawdy powiedzieć, że piszą w języku polskim. Usprawiedliwione są trudności w poprawnym wyrażaniu się po polsku u osób urodzonych już poza krajem, które w naukę polskiego włożyły dużo wysiłku, znaczonego często kolejnymi latami w polskiej szkole. Trochę jednakże może dziwić, gdy podczas lokalnej konferencji, mającej być kursem metodycznym dla nauczycieli, w referatach pojawiają się błędy. Ale przecież podobna sytuacja ma miejsce także w Polsce. źle mówią nauczyciele, także wykładowcy akademiccy.

Błędy zdarzyć się mogą najlepszemu dziennikarzowi i w najzacniejszym piśmie. Trudno też być zaskoczonym, gdy np. w ogłoszeniach w prasie polonijnej, od czasu do czasu np. na modłę angielską, z dużej litery pisane są wszystkie wyrazy. Zastanawia jednak, gdy tego rodzaju błędy pojawiają się ciągle. I nie jest dobrze, gdy przy braku społecznej reakcji, stają się one powszechnie akceptowaną normą.

Łacina zamiast polskiego

Na pytanie o to, co ich najbardziej razi we współczesnej polszczyźnie, używanej publicznie, Polacy (86,3%) na pierwszym miejscu wymieniali wulgaryzmy.

Zwane łaciną kuchenną, bywają w kraju chlebem powszednim, zaś wielu Polaków na emigracji ‘łyka’ je bez większego zmrużenia oka, jak tosty z masłem. Niektórzy rodacy, przyjeżdżając do obcego kraju, przyczyniają się znacznie do popularyzacji wśród tubylców soczystego, aczkolwiek niezbyt wykwintnego słownictwa. To właśnie ono, słyszane najczęściej, najbardziej utrwala się jako ‘typowo polskie’. Zdarzyło się kiedyś, iż zaczynający dopiero naukę naszego pięknego rodzimego języka, mąż koleżanki, zapytał mnie o znaczenie jednego z takich słów, które słyszał często z ust remontujących jego dom, bardzo solidnych zresztą, polskich robotników... Owo wyrażenie stało się już nieomal niechcianą wizytówką naszego kraju. Mimo jego klasycznego, semantycznego rodowodu (pochodzi z łaciny i w wiekach średnich oznaczało ‘krzywą’ matkę, czyli matkę dziecka z nieprawego łoża) obecnie niestety często używane jest jako znak przestankowy.

Lunch z baby-sitter

Następne, w kolejności wad polszczyzny używanej publicznie, wymieniane przez 51,4% respondentów, znalazły się zapożyczenia z języków obcych. Najbardziej popularne przyszły do nas z angielskiego po II wojnie światowej. Największy wpływ mają one na terminologię: naukowo-techniczą, ekonomiczną i rozrywki. Przeniknęły także do życia codziennego. Podczas weekendu, wraz z baby-sitter, po markecie jemy na lunch sandwich, oglądamy show z happy-endem i cieszymy się, że jesteśmy mieszkającymi w Europie bez granic Polakami.

O ile uzasadnione jest używanie wyrazów angielskich, gdy nie ma polskiego odpowiednika, naganne wydaje się być inkrustowanie wypowiedzi w celach np. przypodobania się odbiorcy. Nie powinniśmy być tu zbyt krytyczni w stosunku do Polaków urodzonych na emigracji, choć niestety rodacy przybywający do Londynu płacą ‘rentę’ i czekają na ‘platformie’. Polszczyzna jest tu zanieczyszczana zdaniami typu ‘u nas na flacie jest kilka rumów z tenantami’ ze sztandarowym przykładem, przytoczonym przez jednego z moich uczniów: „luknij przez łindołsa, za korner, jak się gerlsy z bojsami kisują”. Nie jestem tu też zwolenniczką bezwzględnego wymazania z języka np. słowa ‘manager’ i zastąpienia go np. ‘kierownikiem’ lub ‘zarządzającym’, ale już dostrzeżone ostatnio przeze mnie w polskim artykule słowo ’aegizm’ pisane: ‘ejdżyzm’, z powodzeniem można by było zastąpić np. ‘dyskryminacją ze względu na wiek’. Również zamiast słowa ‘departament’ wolałabym użyć ‘wydział’, a w restauracji zamiast ‘snaków’ zamówiłabym raczej ‘przekąski’.

“Inni mówią – my zmieniamy kraj”

Jako kolejne zagrożenia polskiego, ankietowani rodacy podawali: ubóstwo słownictwa (24,1%;) i niechlujność wymowy (44,7%). 14,4% ma zastrzeżenia do zbyt dużej ilości wyrazów potocznych, a 23,7% - za dużej ilości wyrazów „mądrych”. I tu znowu: wystarczy posłuchać polskich polityków, także tych, którzy głośno podkreślają potrzebę reformy edukacji, by pozbawić się jakichkolwiek złudzeń co do stanu naszego języka, poczynając od najwyższych państwowych szczebli. Wystarczy przyjrzeć się językowi innych grup opiniotwórczych np. językowi mediów, polonijnych i krajowych.

Zauważymy tu z jednej strony, ograniczenie naszej bogatej polszczyzny do używania wyświechtanych, stereotypowych frazesów, z drugiej zaś obecność słów, które nie znaczą, lub które używane są bez świadomości ich znaczenia. Puszą się i nadymają, używając dla opisania rzeczy prostych, słów zawiłych, łudzących blichtrem pozornej uczoności i obycia. Nie mówiąc już o ‘gołosłowiu’ przedwyborczym i słownych obietnicach bez późniejszego pokrycia, dla których stosowano onegdaj dość ciekawe określenie: „mowa-trawa’.

Owa retoryczna nędza jest czymś typowym m.in. dla języka polityki. Prof. Jerzy Bralczyk, w książce “O języku polskiej polityki lat 80. i 90.” pisał o jego manipulacyjności i agresywności. „Polityk, wiedząc o tym, że spełnia się głównie przez używanie języka, często róbuje podważyć jego rolę. “Czynów trzeba, nie słów”, “Prawda zamiast haseł”, “Inni mówią - my zmieniamy kraj” – to hasła, używane w kolejnych kampaniach. Politycy też wiedzą, że aby zjednywać, trzeba być słuchanym. A słuchani są ludzie wyraziści: także tacy, którzy sadzą błędy i są celowo niezrozumiali.”

Językowi inwalidzi

Ze sprawozdania, przedkładanego co dwa lata przez Radę Języka Polskiego, a dotyczącego stanu polszczyzny w różnych dziedzinach życia, także możemy wyciągnąć niewesołe wnioski.

„Są takie obszary używania polszczyzny publicznej, w których – mimo deklaracji – dbałość o język pozostawia wiele do życzenia” – czytamy. „Zainteresowanie Sejmu i Senatu RP kwestiami związanymi z polszczyzną nie ma, niestety, odzwierciedlenia, w praktyce językowej sporej liczby posłów i senatorów. Ich wystąpienia, były często dalekie nie tylko od polszczyzny wzorcowej, lecz nawet poprawnej. Dotyczy to zarówno sfery artykulacyjnej, jak i gramatycznej czy leksykalnej, a także etyki słowa”.

Również w większości instytucji państwowych nie dba się o poziom językowy pism i rozporządzeń. Zbyt skomplikowany jest też język orzeczeń sądowych. W języku dokumentów wojskowych widać zbyt dużą liczbę zapożyczeń. W szkołach uczniowie posługują się slangiem. Nasila się wulgaryzacja i agresja języka. Zła jest polszczyzna tekstów oficjalnych Kościoła, gdzie występuje rytualizacja, leksykalna ornamentyka oraz archaizmy. Zdarzają się tu śle skonstruowane metafory (np. Grzechy płynące rzeką alkoholu zalewają nasz kraj) a język jest inny niż ten, którym na co dzień posługują się wierni.

W mediach i reklamach dominuje styl potoczny oraz pełen błędów żargon, nasycony anglicyzmami (np. Czajnik, któremu trudno dotrzymać kroku, Podpaski mają teraz nowe klasyczne oblicze, agresywny model samochodu, inteligentny proszek do prania). Zdarzają się zamaskowane wulgaryzmy oraz pochodząca z ortografii angielskiej maniera nadużywania wielkich liter (Podłogi Drewniane, Nowa Technologia). Rażą elementy gwary (np. Najbliższe odjechane chwile zakręci wydawca miesięcznika). Także w nazwach firm sporo jest pretensjonalnych bądź niezrozumiałych. (Złomex, Lekoland, Farbol, Pierrogeria, Kowalski Apartmens).

Punkt odniesienia

Kryzys czytelnictwa, upadek autorytetów. Wulgaryzacja, niedbałość, zanik wzorców lub popularyzacja niewłaściwych, ‘makaronizacja’... To tylko niektóre przejawy zagrożeń polszczyzny w kraju oraz państwach, gdzie osiedlają się rodacy. Bo jak wynika z wyżej wspomnianych badań, w języku polskim nic nie razi tylko 0,4% Polaków.

W przypadku emigracji, dochodzi tu modyfikacja języka: wprowadzanie do niego słów obcych czy nadawanie im polskich końcówek. Z kolei starsi pokoleniowo emigranci, często posługują się nieco archaicznym polskim, w którym pewne słowa nie były jeszcze obecne, stąd np. częste tu są dyskusje typu: czy np. “slajdy” to słowo poprawne i czy nie należy go zastąpić bardziej polskimi ‘przeźroczami’...

Ich dzieci i wnuki, urodzone już poza krajem, nierzadko podejmują trud nauki polskiego, który jest ich drugim językiem. Często płynnie mówią w języku rodziców, natomiast pisanie przychodzi im z trudem. Czasem też, nawet w domu nie komunikują się po polsku, przy bezradności lub przyzwoleniu rodziców – sama znam kilka rodzin, gdzie cieszą się oni nawet, że sami mogą poćwiczyć angielski. Zdarza się też, niestety, że rodzicom nie zależy na ich nauce polskiego. Spotkałam kiedyś mamę, która tłumaczyła, że dziecko ma i tak kłopoty z angielskim, więc po co utrudniać mu życie...

A przecież są ludzie, którzy mówią płynnie i po polsku, i w innym języku. Jednak dla Polaków żyjących na świecie, język polski powinien być naturalnym odniesieniem. Zakłada to oczywiście konieczność wysiłku, by np. po pracy wracać do mieszkania, a nie ‘na flat’, zaś bilety ‘rezerwować’, a nie ‘bukować’...

Często ten punkt odniesienia doskonale wyczuwają dzieci: „Większość słów polskich jest pięknych i interesujących i wszyscy powinni je szanować. Używanie brzydkich słów jest niesprawiedliwe, dla kultury i dla człowieka, przeciwko któremu są użyte. Mój ojczysty język to polski. Moi rodzice, dziadkowie i pradziadkowie znają język polski. Ja kocham ten język i jestem dumna, że nim mówię” – pisze kilkunastoletnia laureatka jednego z polonijnych konkursów.

Jednak tylko 35,4% ankietowanych w kraju rodaków uważa, że o język polski należy dbać dlatego, że jest wartością, która spaja naród. 19,4% podkreśliło tu rolę rodziny; 19,5%, jako powód podało fakt, że ludzie kulturalni powinni mówić poprawnie. 12,3% wskazało na wagę porozumiewania się, a 4,3% - na akceptację społeczną. Zaledwie 0,1% stwierdziło, że język polski jest ładny...

Walka z wiatrakami?

Obecnie wzrósł status polszczyzny na arenie międzynarodowej – jest piątym pod względem liczby użytkowników językiem Unii. Wyróżnia nas, określa naszą narodowość, kulturę, historię. Nie dbając o niego, w kraju lub poza jego granicami – zubażamy się.

„Możemy mieć różne poglądy, nie zgadzać się, ale zawsze będziemy to robić po polsku i nie jest obojętne, czy będzie to język różnorodny i bogaty, piękny i poprawny, etyczny i estetyczny, czy też ubogi i prymitywny, pełen sloganów i nieporadnych sformułowań, niepotrzebnych zapożyczeń i wulgaryzmów. To, jaka będzie polszczyzna, zależy przede wszystkim od nas samych, od naszej postawy wobec języka ojczystego; gospodarzami języka są bowiem wszyscy nim się posługujący” – czytamy w uchwale Sejmu. Tymczasem, 41,6% rodaków uważa, że o tym, co w języku jest poprawne, decydują głównie językoznawcy lub stosowne instytucje. 20,7%, że także osoby mające wpływ na polszczyznę publiczną. Przekonanie, że decydują o tym wszyscy ludzie mówiący po polsku, wyraziło zaledwie 22,8% respondentów.

Jednak ochrona języka przed zagrożeniami jest niewątpliwie koniecznością.

Osobiście sądzę, że efekty płynące ze zwracania uwagi stadu wracających z budowy rodaków, snujących przeplatane soczystymi zwrotami i angielskimi zapożyczeniami opowieści, są nikłe. Prócz, rzecz jasna, poczucia dobrze wypełnionego obowiązku. Sam bój przypomina jednak malowniczą walkę Don Kichota. Dużo siniaków, a wiatrak stoi i stać będzie.

Jaki więc jest sens potyczek z wiatrakami, jeśli nie przynoszą one wymiernych i natychmiastowych efektów? Nie mam pojęcia. Ten, kto nie potrafi mówić, nie potrafi także ani słuchać, ani zrozumieć np. tego, że łączy nas język i powinniśmy wspólnie dbać o to, by był poprawny i piękny.

Może jednak Don Kichotowi nie aż tak daleko do Zawiszy Czarnego. Wspólnym mianownikiem jest tu bowiem coś więcej, niż niezbędne czasem, by stanąć w szranki, przekonanie o możliwości stuprocentowej wygranej. Ważniejsza jest wiara, że to, o co toczy się bój, ma niezaprzeczalną wartość.