Zaglądając do publicystyki oświeceniowych pisarzy, zobaczymy, że widzieli oni anachroniczność systemu politycznego Polski już w pierwszej połowie XVIII w., kiedy krytykowali „liberum veto” i bezradność władzy wykonawczej. Mówimy często o rozbiorach jako początku upadku Rzeczypospolitej, ale ten upadek był już widoczny, bo w czasach saskich poeci powtarzali również wcześniej powstałe, a powszechnie dziś znane stwierdzenie, że „Polska nierządem stoi”. Krzysztof Opaliński w wierszu „Na ogołocone ściany w obronę” dodawał do tego „że nierządem zginie”. Wiersz ten został zamieszczony w tomie pt.„Satyry albo przestrogi do naprawy rządu i obyczajów w Polszcze należące”, opublikowanym w 1650 r. Nie można powiedzieć, że Polska była wówczas wolnym krajem, bo przecież tzw. protektorat sprawowała już wówczas Rosja. W „Powrocie posła”, wydanym w 1790 r., a więc po pierwszym rozbiorze i w trakcie obrad Sejmu, który miał uchwalić zmiany, Julian Ursyn Niemcewicz jednoznacznie określał przyczyny zagrożenia państwa:
Ten to nieszczęsny nierząd, to sejmów zrywanie,
Kraj zgubiło, ściągnęło obce panowanie,
Te zaborów, te srogich klęsk naszych przyczyną.
I my sami byliśmy nieszczęść naszych winą!
Gnijąc w zbytkach, lenistwie i biesiad zwyczaju,
Myśleliśmy o sobie, a nigdy o kraju…
Moglibyśmy długo cytować pisarzy i publicystów epoki, jak choćby Stanisława Leszczyńskiego - król Polski w latach 1704-1709 i 1733-1736, ale też pisarz polityczny, filozof i tłumacz, zwolennik reform, którym dał wyraz w dziele „Głos wolny wolność ubezpieczający” (1743). To tam pojawia się orzeł z wstęgą, na której jest napis „Elementum meum libertas (Moim żywiołem wolność)”, a który Biblioteka Polska POSK w Londynie u początków swojego powstania przyjęła jako jej logo. Leszczyński postulował oczynszowanie chłopów zamiast pańszczyzny, poprawę sytuacji miast, handlu i przemysłu. Można przypomnieć również Stanisława Konarskiego, pijara, założyciela szkoły Collegium Nobilium. To on w traktacie „O skutecznym rad sposobie” (1760) wskazał wady panującego ustroju i jednocześnie wskazówki dotyczące reform, skupiając się głównie na szkolnictwie. Hugo Kołłątaj, polityk, publicysta, satyryk, geograf i historyk, jeden z twórców Konstytucji, skupił wokół siebie grono publicystów, którzy w broszurach, ulotkach i pismach politycznych przedstawiali plan reform, potem częściowo wykorzystanych w ustawie zasadniczej. Tak w skrócie można odnotować wewnętrzne tło reform.
Natomiast w aspekcie międzynarodowym był to czas zmian w różnych krajach. W Stanach Ameryki Północnej toczyła się wojna o niepodległość przeciwko Wielkiej Brytanii (1777-1783), zakończona sukcesem, a więc utworzeniem nowoczesnego, demokratycznego państwa z konstytucją przyjętą w 1789 r. W 1789 r. wybuchła rewolucja we Francji, obalająca monarchię Burbonów i wprowadzająca głębokie zmiany społeczno-polityczne i nowy ustrój, również opisany w konstytucji, przyjętej 14 września 1791 czyli kilka miesięcy po naszej trzeciomajowej.
Polacy orientowali się w tych światowych przemianach i tego samego chcieliby we własnym kraju. Wielu patriotów wiedziało, że bez naprawy dotychczasowych instytucji Rzeczpospolita nie przetrwa. Nadzieja na reformy pojawiła się, kiedy królem został wybrany Stanisław August Poniatowski, mimo że narzucony przez Katarzynę i mimo że przeciwko niemu niedługo po wyborze zawiązała się konfederacja w Barze (1768). Był to jednak człowiek światły, który odwiedził m. in. Francję i Anglię i z dorobku politycznego tych krajów czerpał wiedzę o zmianach, jakie należy wprowadzić w Polsce. Przy nim pojawili się politycy i publicyści piętnujący dotychczasowy system, a jednocześnie postulujący reformy, które miały doprowadzić do jego uzdrowienia. Pierwsza katastrofa, pierwszy rozbiór dokonał się w 1772 r. Mimo to, na sejmie, który zatwierdzał rozbiór, powołano – już jako próbę wdrożenia reform – Komisję Edukacji Narodowej, a wcześniej powstała Szkoła Rycerska. Kiedy w 1787 r. wybuchła wojna rosyjsko-turecka, a w następnym roku na Rosję uderzyli Szwedzi, Stanisław August uznał, że zaangażowanie Rosji i Austrii w działania wojenne, daje szansę do przeprowadzenia dużo głębszych zmian. Z tego powodu w 1788 zwołano Sejm, nazywany później Wielkim lub Czteroletnim, i to podczas jego obrad postulowano ustrojowe zmiany. Aby jednak je przeprowadzić, trzeba było zapobiec zerwaniu obrad, co mogło się dokonać głosem jednego posła wykrzykującego „liberum veto”. Tutaj więc zastosowano zasadę obowiązującą przy zwoływaniu konfederacji, gdzie nie była wymagana jednomyślność, a obowiązywała zasada większości głosów. Sejm ten był więc sejmem skonfederowanym i można uznać, że to był pierwszy wybieg otwierający możliwość przyjęcia nowych ustaw.
Prace nad ustawą rządową nie toczyły się w tajemnicy. Na Sejmie powołano Deputację do Formy Rządu, kierowaną przez biskupa Adama Stanisława Krasińskiego, ale tak naprawdę reformatorskie projekty pisał marszałek nadworny litewski, Ignacy Potocki. Nad tymi projektami debatowano długo, zarzucając Potockiemu m. in. nadmierny republikanizm. Aktywni byli mieszczanie, którzy domagali się, aby ich reprezentantów dopuszczono do sejmu. Najbardziej kontrowersyjny okazał się postulat zmieniający ustrój w sposób zasadniczy, a więc likwidacja wolnej elekcji i wprowadzenie dziedziczenia tronu, co wywołało niekończące się debaty. Dopiero wówczas Ignacy Potocki porozumiał się z królem i prace nad projektem konstytucji były prowadzone w zamkniętym gronie.
Bądź pierwszą osobą, komentującą ten artykuł.
