Andrzej Wajda

Należał do Armii Krajowej; pracował m.in. jako magazynier, ślusarz i malarz kościelnych wnętrz. W 1946 podjął studia malarskie na Akademii Sztuk Pięknych w Krakowie, gdzie jego pedagogiem była między innymi Hanna Rudzka-Cybisowa. W tym czasie należał też do Grupy Samokształceniowej, której przewodził Andrzej Wróblewski. W 1949 Wajda przeniósł się do Łodzi, gdzie rozpoczął studia reżyserskie w Państwowej Wyższej Szkole Filmowej. Został asystentem Aleksandra Forda podczas realizacji filmu "Piątka z ulicy Barskiej"(1953) . Ford był też opiekunem artystycznym pierwszego filmu Wajdy "Pokolenie" ( 1954), przedstawiającym skomplikowane losy młodzieży z warszawskich przedmieść w latach okupacji hitlerowskiej. Jak napisał później w swojej autobiografii Roman Polański: "Dzieło Wajdy nie przypominało żadnego filmu nakręconego dotąd w Polsce Ludowej".
Zrealizowany w 1957 "Kanał" oraz rok później "Popiół i diament" stanowiły punkt zwrotny w dziejach polskiego filmu i ustaliły pozycje Wajdy jako jednego z najważniejszych reżyserów europejskich . Te niewątpliwie najgłośniejsze filmy reżysera przepełnione były goryczą i sceptycyzmem w stosunku do narodowej tradycji i romantycznego heroizmu. Zapoczątkowały "polską szkołę filmową", najważniejszy nurt polskiej kinematografii w drugiej połowie lat 50.. "Kanał" podejmował dyskusję o kształcie i sensie bohaterstwa. Tragiczna historia powstańczego oddziału stałą się w ujęciu Wajdy metaforą polskiego wojennego losu. "Popiół i diament", film nawiązujący do tradycji romantycznej, nasycony symboliką stanowi szczytowe osiągnięcie szkoły polskiej, a kreacja Zbyszka Cybulskiego w roli Maćka zapoczątkowała legendę aktora. Pierwszym filmem kolorowym - "Lotną" (1959) Wajda wrócił do okresu kampanii wrześniowej, poddając krytyce narodową mitologię.
W 1961 powstał film "Niewinni czarodzieje", który był próbą wniknięcia w psychologię powojennego młodego pokolenia. W "Samsonie" (1961), adaptacji prozy Kazimierza Brandysa, Wajda opowiedział tragiczną historię zbiegłego z Getta Żyda. Następne dwa filmy zrealizowane zostały poza Polską : "Powiatowa Lady Makbet" (1962) powstała na zamówienie Jugosłowian, a "Miłość dwudziestolatków" z Barbarą Kwiatkowską-Lass i Zbigniewem Cybulskim dla producentów francuskich i niemieckich.
Pamiętna ekranizacja "Popiołów"(1965) Stefana Żeromskiego wywołała ogromne fale dyskusji i polemik na temat stosunku Wajdy do polskości i tradycji. Ten oryginalny, widowiskowy film był dziełem pełnym refleksji historiozoficznych; pokazywał daremny przelew polskiej krwi u boku Napoleona . W 1967 reżyser ponownie odwiedził Jugosławię, by zrealizować tam "Wrota raju", adaptację książki Jerzego Andrzejewskiego o średniowiecznej krucjacie dziecięcej. Z kolei "Wszystko na sprzedaż"( 1968) było pierwszym w pełni autorskim obrazem reżysera. U jego podstaw leżała tragiczna śmierć wybitnego aktora Zbyszka Cybulskiego. Powstało dzieło autotematyczne, film - jak mówił Wajda- o ludziach, którzy robią filmy.
W następnym roku nakręcił satyryczno-obyczajowe "Polowanie na muchy", a w 1970 oparty na prozie Tadeusza Borowskiego "Krajobraz po bitwie", w którym podjął temat trudnych i bolesnych skutków wojny. Miłosny wątek polskiego poety i żydowskiej dziewczyny odczytywany był jako refleks Marca 1968. Również w roku 1970 Wajda zekranizował opowiadanie Jarosława Iwaszkiewicza "Brzezina", kameralny dramat o ogromnej urodzie plastycznej i poetyckiej . Wątki z "Mistrza i Małgorzaty" wykorzystał filmując w Niemczech w 1972 "Piłata i innych".

Rok 1973 zaowocował premierą "Wesela", adaptacją dramatu Stanisława Wyspiańskiego. "Powstał jeden z najbardziej osobistych filmów Wajdy, w którym sfotografował w kostiumach sprzed wieku siebie i swoich współczesnych. Pokazał rodzące się nocą, przy wódce, muzyce i tańcach, marzenie o wolności, które rozwiewa się nad ranem" ( Tadeusz Sobolewski, Wajda i my. Gazeta Wyborcza 1996 nr 56).
Jedno z największych arcydzieł polskiego kina, "Ziemia obiecana" ( 1975), zdobyła uznanie na całym świecie, czego ukoronowaniem była nominacja Akademii Filmowej do nagrody Oscara. Adaptacja powieści St. Reymonta jest groteskowo-naturalistyczną opowieścią o Łodzi i jej przemysłowym rozwoju, o mechanizmach walki konkurencyjnej fabrykantów i bezwzględnym ucisku robotników. Ten barokowy fresk o początkach kapitalizmu był swoistym pożegnaniem z polską romantyczną i szlachecką arkadią.
W 1976 Wajda nakręcił polsko-brytyjską "Smugę cienia", adaptując na ekran Conradowską opowieść o odpowiedzialności, a rok później miał swą premierę legendarny "Człowiek z marmuru". Film wg scenariusza pióra Aleksandra Ścibor-Rylskiego czekał 13 lat na realizację, by wreszcie, za sprawą mistrzowskiej reżyserii Wajdy, przyciągnąć do kin miliony widzów. Obraz będący syntezą najnowszej historii Polski, okazał się jednym z najlepszych dramatów społecznych pokazując bohatera, którego postać stała się metaforą zmagań jednostki z totalitaryzmem. Kontynuacją filmu był rozgrywający się w Stoczni Gdańskiej "Człowiek z żelaza"(1981), pierwszy i jedyny , jak zauważył Tadeusz Sobolewski, obraz Wajdy pokazujący polskie zwycięstwo, a nie przegraną.
Koniec lat siedemdziesiątych przyniósł realizację dwóch współczesnych dramatów psychologicznych "Bez znieczulenia" (1978) i "Dyrygent" (1979) z kreacją wybitnego aktora brytyjskiego Johna Gielguda oraz powrót do prozy Jarosława Iwaszkiewicza. Ekranizacja "Panien z Wilka" (1979) , piękna i refleksyjna, była nominowana do Oscara w kategorii najlepszego filmu zagranicznego.
W 1983 miał swoja premierę w Paryżu i Warszawie "Danton" z Gerardem Depardieu w roli tytułowej. Innymi filmami zagranicznymi Wajdy, powstałymi latach osiemdziesiątych były : nie rozpowszechniana w Polsce "Miłość w Niemczech" ( 1983) oraz "Biesy" dokonana przez francuskiego scenarzystę Jean-Claude'a Carriere'a adaptacja powieści Fiodora Dostojewskiego (1988). Natomiast "Kronika wypadków miłosnych" ( 1986) według prozy Tadeusza Konwickiego była wyrazem tęsknoty za niewinną, mityczną i bezpowrotnie utraconą krainą dzieciństwa.
Powstały w 1990 roku "Korczak" według scenariusza Agnieszki Holland, to przejmująca opowieść o znanym lekarzu i opiekunie żydowskich sierot , będąca hołdem dla ofiar holocaustu. Następne trzy filmy Wajdy nie spotkały się z tak żywym przyjęciem publiczności, jak poprzednie. "Pierścionek z orłem w koronie" (1993) oraz "Wielki tydzień" ( 1994) powracały do lat wojny, a "Panna Nikt" (1996) była historią o wchodzeniu w dorosłość i zagubieniu współczesnej nastolatki. Dopiero adaptacją narodowej epopei Adama Mickiewicza "Pan Tadeusz"(1999), Wajda ponownie nawiązuje kontakt z publicznością. Film obejrzało już ponad cztery miliony widzów.

Andrzej Wajda zalicza się także do grona najwybitniejszych twórców polskiej sceny powojennej. W teatrze debiutował (jako reżyser i scenograf) w 1959 sztuką Michaela Gazzo "Kapelusz pełen deszczu" (Teatr Wybrzeże w Gdańsku). Najważniejsze spektakle teatralne wyreżyserowane przez Wajdę to między innymi: "Dwoje na huśtawce" Williama Gibsona ze Zbigniewem Cybulskim oraz Elżbietą Kępińską (1960) oraz "Demony" Whitinga z Aleksandrą Śląską w roli głównej (1963)- w Teatrze Ateneum w Warszawie, "Biesy" Dostojewskiego (1971) i "Noc Listopadowa" Wyspiańskiego( 1974) w Starym Teatrze w Krakowie, "Sprawa Dantona" S. Przybyszewskiej (1975) i "Rozmowy z Katem" wg K.Moczarskiego(1977) oraz "Lekcja polskiego" (1988)Anny Bojarskiej - wszystkie w "Teatrze Powszechnym" w Warszawie, "Zbrodnia i kara"(1984) i "Hamlet" Szekspira (1989) - ponownie w Starym Teatrze w Krakowie. Współpracował z kilkoma teatrami za granicą: m.in. w Yale Repertory Theatre, Deutsches Nationaltheater w Weimarze, Teatrze Sowriemiennik w Moskwie, Teatro Stabile Friuli w Trieście, Teatrze Benisan w Tokio.
Najsłynniejsze realizacje telewizyjne Andrzeja Wajdy obejmują: "Makbeta" (1969) z Tadeuszem Łomnickim w roli tytułowej, ekranizację spektaklu Teatru Cricot 2 "Umarła klasa" w reżyserii Tadeusza Kantora (1977), "Noc listopadową" Wyspiańskiego (1978), serial " Z biegiem lat, z biegiem dni..." (1980), a ostatnio zdumiewającą aktualnością adaptację powieści Juliusza Kadena-Bandrowskiego "Bigda idzie" (1999).
W latach 1972-1983 Andrzej Wajda był kierownikiem artystycznym Zespołu Filmowego "X" (opiekun m.in. młodych reżyserów tworzących nurt tzw. kina moralnego niepokoju), w latach 1978-1983 prezes Stowarzyszenia Filmowców Polskich, także prezes Polskiej Federacji Dyskusyjnych Klubów Filmowych (1978-1981, od 1981 prezes honorowy). W 1988 został powołany przez Lecha Wałęsę w skład Komitetu Obywatelskiego przy przewodniczącym NSZZ "Solidarność". W latach 1989-1991 był senatorem; do 1994 przewodniczył Radzie Kultury przy Prezydencie RP. Jest inicjatorem i jednym z fundatorów (za otrzymaną w 1987 nagrodę Kyoto) Centrum Sztuki i Techniki Japońskiej w Krakowie. Miłośc do sztuki japońskiej dzieli wraz z żoną, Krystyną Zachwatowicz - wybitnym scenografem i kostiumografem. Laureat kilkudziesięciu państwowych i zagranicznych nagród; 26 marca 2000 odebrał z rąk Jane Fondy Oscara za całokształt twórczości.