Wokół dogmatu

Za pontyfikatu tego papieża prawda o Niepokalanym Poczęciu dojrzała do tego punktu, że można ją było ostatecznie uroczyście zdefiniować. Wiele oznak na to wskazywało. Między innymi w roku 1840 episkopat francuski w zbiorowym liście do papieża Grzegorza XVI dowodził istnienia wiary w Niepokalane Poczęcie w całym Kościele. Wobec tej i innych petycji, papież Pius IX, zanim przystąpił do tego uroczystego aktu, w osobnej encyklice z 2 lutego 1849 („Ubi primum") zwrócił się do wszystkich biskupów z zapytaniem, jak księża i wierni odnoszą się do tej prawdy i co sądzą o zamiarze ogłoszenia jej za dogmat. Odpowiedź wykazała: na 603 biskupów 12 nie dało odpowiedzi, 546 prosiło o ogłoszenie tego dogmatu, 12 prosiło o to z tym zastrzeżeniem, aby opinii przeciwnej nie potępiać jako heretyckiej, a tylko 29 było przeciwnych ogłoszeniu tego dogmatu, wśród nich zaś 24 dlatego, że obecna chwila na taki akt jest niestosowna. Papież uznał wynik tej ankiety „jakby za powszechne żądanie”, aby dogmat ogłosić.

Papież ogłosił ten dogmat nie na zasadzie historycznej, według której należałoby w bulli dogmatycznej wyjść z założenia Objawienia wyraźnego i formalnego i wykazać, że prawda ta tkwi wyraźnie i formalnie w Piśmie św. i Tradycji, ale na zasadzie dogmatycznej, czyli na podstawie aktualnej wiary i nauczania Kościoła oraz jednomyślnej i powszechnej zgody wiernych i pasterzy. Taka zgoda Kościoła nauczającego i słuchającego jest pewnym i niezachwianym świadectwem, że dana prawda została rzeczywiście przez Boga objawiona. Kościół posiada tu jakby szczególny zmysł wiary (sensus fidei), zaszczepiony weń dzięki asystencji Ducha Świętego, który ułatwia mu poznanie prawd należących do depozytu Objawienia. „Ta osobliwa jednomyślność pasterzy oraz wiernych – pisze Pius XII z wyraźnym nawiązaniem do bulli dogmatycznej Piusa IX – dowodzi sama przez się i to z całą pewnością, bez jakiegokolwiek błędu, że dany przywilej należy do prawd przez Boga objawionych i zawartych w Bożym depozycie, który Chrystus powierzył swej Oblubienicy, by go wiernie strzegła i nieomylnie objaśniała” (bulla dogmatyczna „Munificentissimus Deus” o Wniebowzięciu Najświętszej Maryi Panny AAS 42 (1950), 756.

Niepokalane Poczęcie w Piśmie Św.

Każdy dogmat musi mieć swoje oparcie nie tylko w Tradycji, ale także w Piśmie św. i w związku z tą zasadą przed ogłoszeniem dogmatu o Niepokalanym Poczęciu rozgorzała namiętna dyskusja, gdyż zarówno Stary, jak również Nowy Testament wypowiadają się o tej prawdzie niewyraźnie. Niektórzy teologowie w przeszłości, jak np. św. Robert Bellarmin, oświadczali nawet, że o tej prawdzie „nihil in Scripturis habetur”. Chodzi tu głównie o dwa teksty: Rdz 3, i 5 oraz Łk 1,28. Faktem jest, że obydwa te teksty świadczą o Niepokalanym Poczęciu dopiero w świetle wypowiedzi Ojców Kościoła, a więc Tradycji, ale nie można też twierdzić, że Biblia nic nam o tej prawdzie nie mówi. Jeden ze współczesnych egzegetów, M. Jugie, który dokładnie prześledził odnośne teksty maryjne (Rdz 3,15; Łk 1,28.42.43.47; Ap 12), tak w końcu oświadczył: „Z tego wynika, że Pismo św. w tych tekstach, rozważanych w sensie wyrazowym, nie milczy całkowicie, co do dogmatu określonego przez Piusa IX. Zawiera ono bowiem takie wyrażenia, które sugerują tę prawdę, wołają o nią, a nawet w pewien sposób formułują ją w terminach pozytywnych i niemal równoważnych. Twierdząc, że Maryja jest całkowicie i trwale otoczona łaskawością Bożą, że jest błogosławiona, jak błogosławiony jest Jezus, że jest Matką Pana, że uniknęła wszystkich zakusów węża piekielnego, Księgi święte ukazują nam, choć niewyraźnie, ten przywilej maryjny. Kecharitomene - eulogemene - meter tou Kyriou: te trzy określenia mają swój pełny sens dopiero w perspektywie Niepokalanego Poczęcia. To, o czym te Księgi jasno uczą, to prawda, że Najświętsza Panna była całkowicie święta, całkowicie miła Bogu i to przed Zwiastowaniem...”

Te „niepewności” egzegetów i teologów skłoniły papieża do posłużenia się w bulli dogmatycznej o Niepokalanym Poczęciu dowodami biblijnymi w ujęciu Tradycji.

Dowód z Rdz 3,15

Ojcowie i pisarze kościelni uczyli, co następuje: „Proroctwo to zapowiada jasno i wyraźnie Odkupiciela ludzkości oraz Jego Matkę, a także uwidacznia nieprzyjaźń obojga w stosunku do szatana. A przeto jak Chrystus, pośrednik między Bogiem a ludźmi, przyjąwszy naturę ludzką, skreślając wyrok w dekrecie przeciw nam wymierzonym, triumfalnie przygwoździł go do krzyża, tak i Najświętsza Dziewica, złączona z Nim najściślejszym i nierozerwalnym węzłem, wraz z Nim i przez Niego urzeczywistniając nieprzyjaźń przeciwko jadowitemu wężowi i jak najpełniej nad nim triumfując, niepokalaną stopą starła łeb jego.”

„Również ci Ojcowie i pisarze, rozmyślając nad pozdrowieniem: «pełna łaski», dostrzegli, że to szczególne i uroczyste pozdrowienie, wypowiedziane w imieniu Boga, poza tym jednym wypadkiem nigdy nie spotykane, ukazuje Bogarodzicę jako siedlisko wszystkich łask Boskich... tak dalece, że nigdy przekleństwu nie podpadając, a wraz z Synem uczestnicząc w wiecznym błogosławieństwie, zasłużyła na okrzyk natchnionej Elżbiety: «Błogosławionaś Ty między niewiastami i błogosławiony owoc żywota Twojego» (łk 1,42).”

Niepokalane Poczęcie było w Kościele początkowo, tj. do Soboru Efeskiego (431), zakryte. Jednakże Ojcowie i pisarze tamtych czasów wskazywali na nie pośrednio, mianowicie przez uwydatnianie antytezy Ewa-Maryja oraz przez podkreślanie Jej duchowego dziewictwa i wyjątkowej świętości, godnej Syna Bożego. Trzeba również zauważyć, że już wówczas cały szereg Ojców zarówno na Wschodzie, jak na Zachodzie dorzuca do tej prawdy takie sformułowania, które ją zbliżały do późniejszej formuły dogmatycznej, że Maryja nie podlegała skażeniu (Hipolit: PG 10;609), że była święta na duszy i na ciele (Grzegorz Taumaturg), że była zawsze i całkowicie nieskalaną dziewicą (Didimus: PG 39,832), że chociaż naturalnie poczęta, była jednak cała i całkowicie pełna łaski (Epifaniusz; PG42J37), że została oczyszczona zanim i aby poczęła Chrystusa (Grzegorz z Nazjanzu: PG 36,325).

ks. Zbigniew Bigda