Baczyński – poeta Warszawy

„Bryła ciemna, gdzie dymy bure,
poczerniałe twarze pokoleń,
nie dotknięte miłości chmury,
przeorane cierpienia role.

Miasto groźne jak obryw trumny.
Czasem głuchym jak burz maczugą
zwalone w przepaść i dumne
jak lew czarny, co kona długo.


Baczyński jest nierozerwalnie związany z Warszawą w sposób dosłowny, zginął przecież pod jej ruinami, które stały się zbiorowym grobem wielu jej mieszkańców. Gdy spojrzeć na obrazy zniszczenia stolicy, trudno uwierzyć, że było to kiedyś żywe miasto i że mogło się na nowo narodzić, bo zginęło tak gwałtownie, jakby miało zniknąć ostatecznie, a pozostać miała tylko pamięć po nim, wspomnienia nielicznych, którzy przeżyli. Na szczęście, obecność ludzi takich jak Baczyński została zachowana i przekazana w poetyckim słowie, w swoistym testamencie, który pozostawił.

Tę różnorodną obecność poety na tle wojennej i powstańczej Warszawy starał się uchwycić Wiesław Budzyński, zasłużony już biograf Baczyńskiego, w swej niedawno wydanej książce pt. „Warszawa Baczyńskiego”. Zestawił w niej biografię poety z obrazami dawnej Warszawy, tej która ostatecznie zginęła, zamieniając się w ruiny i zgliszcza w 1944 roku. Miasto, którego mogło nie być, skazane na zagładę lub, w najlepszym wypadku, stopniowo likwidowane, ograniczane do prowincjonalnego, podrzędnego miasta jakich wiele, tak by nie pozostało stawiającą wciąż opór stolicą kraju. Taki był bowiem plan niemiecki powzięty na długo przed wybuchem Powstania. Książka Budzyńskiego jest opowieścią o mieście, przedstawionym za pośrednictwem dawnych fotografii, zanim uległo tej zagładzie, i obrazów jego destrukcji. Wiele tu fotografii nieznanych, wstrząsających, nawet szokujących, jak te z Hitlerem odbierającym defiladę w Alejach Ujazdowskich 1 października 1939 roku lub ze szkieletami koni przed Pałacem Staszica, które padły podczas nalotów. Zaskakująca jest konkretność wyglądu miasta właśnie z powodu obrazów późniejszej zagłady, niemal ulotność jego materii, szczegółów, wyglądu, klimatu i przestrzeni, obyczaju i śladów właściwej mu kultury zamkniętej już w swej przeszłości.

Książka o Baczyńskim i jego Warszawie jest jednak jeszcze jednym przykładem i dowodem powrotu pamięci, przywracania – na ile to możliwe, przeszłości – które dokonuje się niemal samorzutnie, wbrew zapomnieniu i historii. Jakby obraz tej przeszłości nie mógł całkiem zaginąć, a różne okoliczności aktualne wywołują ją i włączają w bieżące życie. To przecież niedawne niemieckie żądania „wypędzonych” z jednej strony, jak i obchody 60. rocznicy Powstania z drugiej, wywołały gwałtowne spory i dyskusje, których nikt się nie spodziewał, o to, co zdawało się już niebyłe, nieistotne, a też, trzeba powiedzieć, chętnie zapominane, a nawet przez niektórych zacierane.

Biografia Baczyńskiego, poety i żołnierza, obrosła tragiczną legendą. Do tego, co o nim wiadomo Budzyński, niestrudzony poszukiwacz śladów poety, dodaje wiele szczegółów, konkretów, faktów mniej znanych lub słabiej podkreślanych. Tworzy w ten sposób żywy i dramatyczny zapis krótkiego, niejako przyspieszonego życia poety, gorączkowego dojrzewania w czasie wojny, zagrożenia człowieka i artysty. Z opowieści Budzyńskiego wyłania się postać Baczyńskiego skupionego, refleksyjnego, zawsze –jak wspominali jego znajomi – smutnego, jakby nosił już w sobie piętno swego losu i był do tego przygotowany, jakby już był zdecydowany na  wszystko. Mamy tu jednak do czynienia wcale nie z pomnikowym i heroicznym człowiekiem, lecz raczej z rozdartym artystą, który jest świadomy swej sztuki, ale przestaje mu ona wystarczać, i podejmuje się obowiązku bronienia wspólnoty, w której wyrósł w sytuacji wspólnego zagrożenia.

Wiele jest w tej książce mniej znanych szczegółów: wcale niełatwe dzieciństwo po odejściu ojca i częściowym rozpadzie rodziny, wcale nie najlepsza nauka w szkole, mniej od poetyckiej znana twórczość plastyczna Baczyńskiego, której bardzo ciekawe przykłady znalazły się w książce. Początki twórczości poetyckiej, która nagle wybucha w 1942 roku i rozwija się niebywale przez dwa lata, stawiając Baczyńskiego na równi ze starszym o pokolenie Miłoszem. Autor przytacza tu charakterystyczną anegdotę ze spotkania z Miłoszem, gdy Baczyński czytał swe wiersze. Miłosz miał go zagadnąć pewnie dość ironicznie: „Słuchaj, ty będziesz większy ode mnie!”. Na co Baczyński: „Ja już jestem większy od ciebie!”. Autor opisał spory i dyskusje ze środowiskiem „Sztuki i Narodu”, z kolegami po piórze – Gajcym i Bojarskim, którzy wkrótce los połączy. Osobne strony poświęca Budzyński wojennej miłości, wojennemu małżeństwu i wojennej śmierci Krzysztofa i Barbary. A wcześniej decyzja o konspiracji i walce podziemnej – autor opisuje pierwsze akcje poety pod Urlami i Wyszkowem – zakończone udziałem w Powstaniu, udziałem trwającym ledwie cztery dni, zakończonym śmiercią w Pałacu Blanka. Ta śmierć była długo – zwłaszcza dla matki poety – niewiarygodna. Zanim nie odnaleziono zwłok Baczyńskiego dopiero w 1945 roku, wierzyła ona, że syn żyje. Tak rodziła się również legenda poety żołnierza zaginionego w swoim mieście.

„Jeszcze przez nie najeźdźców lawa
jako dym się duszny przewlecze,
zetnie głowy, posieje trawy
na miłości, krzywdzie człowieczej.
 
Jeszcze z wieku w wiek tak się spieni
krew z ciemnością, a ciemność z brukiem,
że odrośnie jak grom od ziemi
i rozewrze niebiosa z hukiem”.
Marek Klecel

________________
Wiesław Budzyński, „Warszawa Baczyńskiego”, Oficyna Wydawnicza „Noir sur Blanc”, Warszawa 2004, ISBN 83-7392-081-1.

wyślij znajomemu

Dodaj artykuł do: